In de schijnwerpers: recreatief gebruik van distikstofoxide (lachgas)

In dit artikel worden de belangrijkste bevindingen gepresenteerd van “Recreatief gebruik van distikstofoxide: situatie, risico’s, maatregelen”, het eerste deel van het verslag “Recreatief gebruik van distikstofoxide – een groeiend zorgpunt voor Europa”.

Distikstofoxide is een gas dat recreatief wordt geïnhaleerd voor de snelle maar kortdurende gevoelens van euforie, ontspanning, kalmte en loskoppeling.

Hoewel het al bijna 250 jaar wordt gebruikt, is het gebruik ervan in sommige Europese landen sinds 2010 toegenomen. Dit werd met name een punt van zorg in 2017-2018, toen het in meer winkels en in grotere hoeveelheden beschikbaar kwam.

De populariteit van distikstofoxide wordt verklaard door de gemakkelijke beschikbaarheid, lage prijs, kortstondige effecten en de algemene perceptie van gebruikers dat het een relatief veilige en sociaal aanvaardbare drug is.

In de meeste gevallen worden kleine gaspatronen, eigenlijk bedoeld voor slagroombussen, gebruikt om feestballonnen te vullen, vanwaaruit het gas wordt ingeademd. De bussen worden zowel in fysieke winkels als online gekocht. Leveranciers zijn ook begonnen met de verkoop van grotere gascilinders en richten zich met opzet op de recreatieve markt, waardoor het gas aanzienlijk goedkoper wordt en een breder, regelmatiger en intensiever gebruik wordt bevorderd.

Verreweg de meeste mensen gebruiken geen distikstofoxide. Zij die dat wel doen, gebruiken doorgaans slechts af en toe en relatief kleine hoeveelheden. De meeste gebruikers inhaleren af en toe kleine hoeveelheden distikstofoxide, misschien één tot drie ballonnen na elkaar, een paar keer per jaar. Hoewel het niet mogelijk is om een “veilig” gebruiksniveau te definiëren en dit soort gebruik nooit risicovrij is, lijkt het beperkte gezondheidsrisico’s op te leveren in vergelijking met intensievere gebruikspatronen. Het gebruik kan ook aanzienlijk variëren binnen een land. In de meeste gevallen gebruiken jongeren, waaronder tieners, distikstofoxide.

Distikstofoxide wordt doorgaans samen met vrienden geïnhaleerd, maar kan ook alleen worden gebruikt, met name in het geval van intensiever gebruik. Het wordt gebruikt in allerlei omstandigheden, zoals buiten in openbare ruimten (zoals parken), in geparkeerde auto’s (zogenaamde autofeestjes), thuis, op privéfeestjes, in nachtclubs en op concerten en festivals.

Veelvoorkomende nadelige effecten van het gebruik van kleine hoeveelheden zijn duizeligheid, een licht gevoel in het hoofd, desoriëntatie, hoofdpijn en algemene tintelingen. Misselijkheid en flauwvallen zijn ook mogelijk; evenals een tijdelijk verlies van coördinatie en evenwicht. Sommige effecten zijn het gevolg van hypoxie, veroorzaakt door een tijdelijk gebrek aan zuurstof, wat ook toevallen kan veroorzaken.

De bijwerkingen zijn over het algemeen gering en verdwijnen kort nadat de gebruiker stopt met het inademen van het gas. Sommige effecten, zoals een licht gevoel in het hoofd, duizeligheid en een algemene beperking van het reactievermogen, kunnen echter wel ongeveer 30 minuten aanhouden. Het gebruik van grotere hoeveelheden gas in één keer veroorzaakt een groter aantal bijwerkingen.

Acute vergiftiging die medische behandeling vereist, komt relatief zelden voor. Het gaat daarbij meestal om kortstondige desoriëntatie, bewustzijnsverlies of flauwvallen, evenals verwondingen als gevolg van neervallen of het verlies van coördinatie en evenwicht onder invloed van het gas. Soms vereisen hallucinaties mogelijk ook behandeling.

Vanwege de desoriëntatie en algemene vermogensbeperkingen mogen mensen die distikstofoxide gebruiken geen auto’s, fietsen of scooters besturen of machines bedienen. Sommige mensen beschouwen het gebruik van distikstofoxide tijdens het rijden niet als gevaarlijk.

Er is ook een kleine, maar significante stijging in het aantal mensen die vaker en voor langere perioden grotere hoeveelheden gas gebruiken. Als gevolg daarvan ontwikkelen sommigen problematisch gebruik. De kortstondige effecten van het gas worden vaak genoemd als reden voor aanvullend gebruik bij dezelfde gelegenheid.

Regelmatig en intensief gebruik van het gas kan ook ernstige schade aan het zenuwstelsel (neurotoxiciteit) veroorzaken.

In eerste instantie omvatten de symptomen doorgaans paresthesie – d.w.z. abnormale gewaarwordingen, meestal tintelingen of prikkelingen, in de handen, armen, benen of voeten, maar ook in andere delen van het lichaam. Dit kan worden veroorzaakt door beschadiging van de sensorische zenuwen die verantwoordelijk zijn voor het overbrengen van gewaarwordingen zoals pijn en aanraking aan de hersenen, en kan uiteindelijk leiden tot gevoelloosheid. Ook kunnen zenuwen die verantwoordelijk zijn voor het onder controle houden van de spieren schade oplopen. Dit leidt tot spierzwakte, evenwichtsverlies en moeite met lopen. Bij de schade kunnen zowel het perifere zenuwstelsel als het centrale zenuwstelsel betrokken zijn, met name het ruggenmerg. De schade kan erger worden tot de betrokkene niet meer kan lopen.

Gewoonlijk is de schade ten minste gedeeltelijk omkeerbaar, vooral als deze vroegtijdig wordt vastgesteld en behandeld. Sommige personen kunnen zintuiglijk of functioneel beperkt blijven. Er zijn zeldzame gevallen van permanente verlamming gemeld. Soms stoppen patiënten met hun behandeling, dus de langetermijnuitkomst is dan onbekend.

Het gebruik van grote cilinders kan ook ernstige vrieswonden (brandwonden als gevolg van blootstelling aan bevriezing) en longschade veroorzaken door de hoge druk daarvan. Deze verwondingen vereisen met spoed medische behandeling.

Sterfgevallen als gevolg van distikstofoxide komen zelden voor. In de meeste gevallen is er sprake van accidentele verstikking door het inademen van het gas met behulp van een masker of plastic zak over het hoofd zonder voldoende zuurstoftoevoer.

Er is slechts beperkte informatie beschikbaar over doeltreffende maatregelen. In de meeste gevallen hebben landen een reeks maatregelen genomen om het aanbod van distikstofoxide te beperken en gerichte gezondheidsbevordering te bewerkstelligen, waaronder advies met het oog op schadebeperking.

Gerichte bevordering van de gezondheid, met inbegrip van risicocommunicatie, moet tijdige, duidelijke, geloofwaardige en consistente, op bewijs gebaseerde boodschappen opleveren die het bewustzijn, het begrip en het besef van de praktische maatregelen die kunnen worden genomen vergroten. Dit kan communicatie met gebruikers omvatten, evenals communicatie met ouders en voogden, en moet komen van betrouwbare bronnen.

Eenvoudig, empirisch onderbouwd, schadebeperkend advies kan helpen om zowel de veelvoorkomende bijwerkingen als de ernstigere risico’s in verband met distikstofoxide te voorkomen. Het kan ook worden gebruikt om mensen te laten weten wat ze in een noodgeval moeten doen en hoe ze aanvullende informatie en hulp kunnen krijgen.

Distikstofoxide heeft belangrijke, wijdverbreide medische, industriële, commerciële en wetenschappelijke toepassingen, onder meer als analgeticum en anestheticum in de geneeskunde en als levensmiddelenadditief. Bij elke respons op het gebruik van distikstofoxide moet rekening worden gehouden met het wijdverspreide legitieme gebruik van het gas door de industrie, de gezondheidszorg en consumenten. Er bestaan op dit moment weinig of geen alternatieven voor het gas voor deze toepassingen.

In sommige regio’s is zwerfafval in de vorm van gebruikte patronen, ballonnen en cilinders als probleem aangemerkt. Dit afval is lelijk, leidt tot saneringskosten en brengt schade toe aan de natuurlijke omgeving. Gebruikte cilinders vormen een risico op explosie tijdens afvalverwerking als ze met het algemeen huisvuil worden weggegooid. De patronen en cilinders zijn staal, dat kan worden gerecycled.

Distikstofoxide is een krachtig broeikasgas dat grote schade toebrengt aan de ozonlaag. Het aandeel van recreatief gebruik in die schade is gering in vergelijking met andere bronnen, maar vereist niettemin nader onderzoek.

Ons inzicht in het gebruik van het gas, de schadelijke gevolgen en doeltreffende responsmaatregelen is beperkt, deels omdat de huidige mate van recreatief gebruik een relatief nieuw fenomeen is. De monitoring moet worden versterkt en er is onderzoek nodig op gebieden als epidemiologie, aanbod, farmacologie, toxicologie en de doeltreffendheid van behandelingen en responsmaatregelen.