Clone of De drugssituatie in Europa tot 2023 – een overzicht en beoordeling van opkomende dreigingen en nieuwe ontwikkelingen (Europees Drugsrapport 2023)

OVERAL, ALLES, IEDEREEN
De complexe uitdaging om hedendaagse drugsgerelateerde problemen aan te pakken

Illegale drugs hebben een aanzienlijk effect op de Europese gezondheid en veiligheid

Een belangrijke boodschap uit de analyse van het Europees Drugsrapport 2023 is dat het effect van het gebruik van illegale drugs nu bijna overal in onze samenleving zichtbaar is. Bijna alles met psychoactieve eigenschappen heeft de potentie om als drugs gebruikt te worden. Dit betekent dat iedereen, rechtstreeks of indirect, getroffen kan worden door het gebruik van illegale drugs en de daarmee samenhangende problemen.

De drugssituatie in Europa in 2023 – een overzicht

De beschikbaarheid van de meeste illegale middelen blijft hoog

Uit een analyse van de aanbodgerelateerde indicatoren voor veelgebruikte illegale drugs in de Europese Unie blijkt dat de beschikbaarheid voor alle soorten middelen hoog blijft.De markt wordt nu gekenmerkt door de relatief wijdverbreide beschikbaarheid van een breder scala aan drugs, die vaak verkrijgbaar zijn met een hoge sterkte of zuiverheid. Er worden nog steeds grote hoeveelheden drugs in beslag genomen die in internationale scheepscontainers naar Europa worden gesmokkeld. Commerciële toeleveringsketens vormen hierbij een belangrijk doelwit voor infiltratie door georganiseerde misdaadgroepen. Europa blijft ook een belangrijk productiegebied voor een aantal middelen, met name synthetische drugs en cannabis.

Grotere diversiteit in de beschikbaarheid en het gebruik van drugs leidt tot nieuwe uitdagingen op het gebied van gezondheid en beleid

De grote beschikbaarheid van drugs is gepaard gegaan met een grotere diversiteit aan stoffen op de illegale drugsmarkt, waardoor consumenten worden blootgesteld aan een breder scala aan psychoactieve stoffen. Het gaat onder meer om nieuwe synthetische drugs, waarbij de kennis over de gezondheidsrisico’s vaak beperkt is. Dit geeft aanleiding tot bezorgdheid over het potentieel voor een toegenomen gebruik van illegale stoffen in het algemeen en de verhoogde risico’s in verband met sommige van deze stoffen. Personen die drugs gebruiken, lopen mogelijk een groter risico op nadelige gezondheidseffecten, zoals vergiftiging en overlijden, doordat zij, mogelijk onbewust, krachtiger of nieuwere stoffen gebruiken, of mengsels van stoffen, waarbij interacties tussen de stoffen de potentiële schade voor de gezondheid kunnen vergroten.

Empirisch onderbouwde en gezamenlijke reacties kunnen effect hebben, maar zijn vaak onvoldoende beschikbaar

Hoewel er nog steeds sprake is van belangrijke hiaten in de kennis, hebben onderzoek en investeringen in de ontwikkeling van preventie en hulpverlening ertoe geleid dat we op het gebied van drugspreventie, behandeling, schadebeperking en ondersteuning bij herstel nu meer inzicht hebben in de vraag welke interventies waarschijnlijk doeltreffend zullen zijn. De onderling samenhangende aard van problemen in verband met drugsgebruik en andere complexe kwesties op het gebied van sociaal beleid heeft ook geleid tot meer erkenning voor de behoefte aan meer geïntegreerde en alomvattende maatregelen. Er is dan ook behoefte aan synergieën met beleid en praktijken op andere belangrijke gebieden, waaronder ondersteuning bij huisvesting, generieke gezondheidszorg, diensten voor jongeren en ouderen, geestelijke gezondheidszorg en het strafrechtsysteem. Zowel de beschikbaarheid van drugsspecifieke reacties als voorbeelden van goed ontwikkelde, geïntegreerde zorgmodellen zijn op Europees niveau echter uiterst heterogeen en in veel landen is er behoefte aan meer investeringen op beide terreinen.

Reageren op meer diverse en complexe behoeften

Groeiende steun voor de invoering van evidence-based preventie van drugsgebruik

De preventie van drugsgebruik is gericht op het stoppen of uitstellen van het gebruik van psychoactieve drugs. Preventie kan mensen die met het gebruik van drugs zijn begonnen, ook helpen om de ontwikkeling van drugsgerelateerde stoornissen te voorkomen. Historisch gezien zijn echter niet alle benaderingen die op dit gebied worden toegepast doeltreffend gebleken en de belangstelling voor de selectie en uitvoering van evidence-based preventieprogramma’s is toegenomen. De verwezenlijking van deze doelstelling wordt nu ondersteund door het opzetten van registers van preventieprogramma’s, opleidingsinitiatieven en de ontwikkeling van kwaliteitsnormen. Het Europees preventiecurriculum is ontworpen om de algehele effectiviteit van preventie-inspanningen te verbeteren. In meer dan 25 EU-lidstaten en buurlanden zijn er nu nationale trainers voor het Europees preventiecurriculum. Preventie-inspanningen worden ook ondersteund door Xchange, een Europees online register van beoordeelde preventieve interventies.

Het aanbod van schadebeperking moet verder worden versterkt

Het gebruik van illegale drugs brengt allerlei acute en chronische schade met zich mee en wordt algemeen erkend als een factor die bijdraagt aan de wereldwijde ziektelast. Het is nu algemeen aanvaard dat schadebeperkende maatregelen in dit verband, zoals de behandeling met opioïde agonisten en de levering van steriele hulpmiddelen aan injecterende drugsgebruikers, in belangrijke mate bijdragen aan de verstrekking van gezondheidszorg. In sommige EU-lidstaten blijft de dekking van en de toegang tot dit soort interventies ten opzichte van de geraamde behoeften echter ontoereikend. Sommige landen hebben ook geïnvesteerd in nieuwere vormen van hulpverlening, zoals gebruikersruimten, programma’s voor het thuisgebruik van naloxon en drugstestfaciliteiten. De beschikbaarheid van deze diensten blijft beperkter. Bovendien bestaat er doorgaans minder consensus tussen landen over de mate waarin deze maatregelen passend zijn. Daarom is er behoefte aan verdere onderzoeks- en evaluatiestudies om de empirische basis te versterken die nodig is om de beleidsafwegingen op dit gebied te onderbouwen.

De zich snel ontwikkelende drugssituatie in Europa zorgt voor nieuwe uitdagingen op het gebied van schadebeperking en risicocommunicatie

De grotere diversiteit in de beschikbaarheid en het gebruik van drugs brengt ook nieuwe uitdagingen met zich mee voor de ontwikkeling en uitvoering van schadebeperkende diensten. Deze diensten zijn nodig om de gezondheidsrisico’s als gevolg van complexere gebruikspatronen, nieuwe stoffen en mengsels van stoffen te helpen beperken. Er moet bijvoorbeeld worden nagegaan wat doeltreffende schadebeperkende benaderingen zijn voor het gebruik van drugs, of het nu synthetische opioïden, synthetische stimulerende middelen, nieuwe soorten en vormen van cannabisproducten zijn of dissociatieve drugs zoals ketamine. Een toenemende bron van bezorgdheid betreft de gevolgen van het onbedoelde gebruik van erg krachtige drugs of mengsels van stoffen. Belangrijke beleidsoverwegingen hierbij zijn het risicogedrag waarop de schadebeperking zich richt, de empirische basis voor het werk van deze diensten en de vraag wat de normen zijn voor de kwaliteit van zorg. Daarnaast is er ook de behoefte om effectieve communicatiestrategieën te ontwikkelen om consumenten te waarschuwen voor de veranderende risico’s op dit gebied, met name de risico’s in verband met nieuwe stoffen, interacties tussen drugs, krachtige producten of toedieningsroutes.

Investeringen die nodig zijn om de doelstellingen voor het verminderen van de last van infectieziekten te verwezenlijken

Mensen die drugs injecteren, lopen een risico op infecties met bijvoorbeeld het hepatitis B- en C-virus (HVB en HCV) en het humaan immunodeficiëntievirus (hiv). Het aantal hiv-infecties dat in verband wordt gebracht met het injecteren van drugs is de afgelopen tien jaar gedaald, maar er bestaat bezorgdheid dat het lage aantal nieuwe infecties volgens de meest recente gegevens, in ieder geval voor een deel, mogelijk het gevolg is van een vertraging in het stellen van een diagnose, doordat het testen als gevolg van de COVID-19-pandemie is ontregeld. 

Er zijn ook andere signalen dat er meer moet worden geïnvesteerd om de doelstelling te halen om tegen 2030 een einde te maken aan aids en de epidemie van virale hepatitis in Europa. Lokale uitbraken van hiv op stadsniveau in verband met het injecteren van stimulerende middelen waren de afgelopen tien jaar een terugkerend probleem in Europa, wat erop duidt dat er meer inspanningen nodig zijn om deze schade te beperken. Meer dan de helft van de nieuwe gevallen van hiv onder injecterende drugsgebruikers werd te laat vastgesteld, waardoor het risico op de daarmee samenhangende morbiditeit en mortaliteit toenam. Om de overdracht van ziekten terug te dringen is het belangrijk dat er naalden en spuiten worden verstrekt, maar momenteel halen slechts enkele landen de door de WHO aanbevolen doelstellingen voor dit soort voorzieningen. In veel landen bestaan er ook belemmeringen die de acceptatie van HCV-tests en -behandelingen in de weg staan, met als gevolg niet-gediagnosticeerde en onbehandelde infecties.

Er zijn betere toxicologische en forensische gegevensbronnen nodig ter onderbouwing van beleid en maatregelen

In het Europees Drugsrapport 2023 wordt gewezen op het toenemende belang van synthetische drugs, het verschijnen van nieuwe stoffen, nieuwe productiepraktijken op de drugsmarkt en het feit dat een groot deel van de schade in verband met drugsgebruik wordt verergerd door interacties tussen drugs die bewust of onbewust samen worden gebruikt. Een verdere reden tot bezorgdheid is het feit dat in sommige cannabis naast natuurlijke cannabinoïden ook synthetische cannabinoïden worden aangetroffen.Al deze kwesties ondersteunen een conclusie die in onze analyse van dit jaar steeds weer terugkomt: dat forensische en toxicologische informatiebronnen essentiële elementen zijn geworden om ontwikkelingen op de drugsmarkt en de gezondheidseffecten van veranderende patronen in drugsgebruik te begrijpen. Momenteel zijn deze bronnen onvoldoende beschikbaar, waardoor we niet genoeg inzicht hebben in belangrijke kwesties zoals de rol die patronen voor het gebruik van polydrugs spelen bij drugsoverdoses. Positief is echter dat het nieuwe EUDA vanaf 2024 een Europees netwerk van forensische en toxicologische laboratoria gaat opzetten, met als doel de capaciteit en de informatiebronnen op dit gebied te versterken.

Gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor de drugssituatie in Europa

Meer dan een jaar na de Russische invasie van Oekraïne is het land nog steeds in de greep van een humanitaire crisis en de gezondheidszorg en de sociale systemen van Oekraïne hebben zwaar te lijden onder het conflict. De oorlog heeft de toegang tot de gezondheidszorg, waaronder de verslavingszorg, bemoeilijkt. Om te zorgen voor continuïteit van de zorg voor mensen die een behandeling met opioïde agonisten ondergaan, heeft het Oekraïense ministerie van Volksgezondheid partnerschappen gesloten met een reeks niet-gouvernementele organisaties. Daarnaast blijven Oekraïners hun toevlucht zoeken in de Europese Unie.De EU-landen hebben hun capaciteiten moeten opschalen om zorg te kunnen verlenen aan ontheemden die drugs gebruiken. Een belangrijk element hierbij is dat toegang wordt geboden tot tolkdiensten en dat parallel hieraan wordt voorzien in huisvesting, sociale bijstand en kinderopvang. De verwoesting van essentiële infrastructuur en de onvoorspelbaarheid van het conflict hebben de werking van drugsmonitoringsystemen en de analyse van veranderingen in de drugssituatie in Oekraïne zeer bemoeilijkt. Wat wel naar voren komt uit de beschikbare informatie is dat de beschikbaarheid van heroïne in Oekraïne lijkt te zijn afgenomen; de productie en het gebruik van synthetische drugs lijken echter minder te zijn beïnvloed. De heroïnehandel via Centraal-Azië en de Kaukasus en via de Zwarte Zee naar Europa lijkt ook door de oorlog verstoord te zijn. Een mogelijk gevolg hiervan is dat smokkelactiviteiten op andere routes naar Europa zijn toegenomen.

Cannabis: nieuwe uitdagingen voor beleid en praktijk

Het nationale cannabisbeleid en de uitdagingen op het gebied van regelgeving worden steeds complexer 

Bij het beleid en de regelgeving inzake cannabis spelen nieuwe uitdagingen als gevolg van nieuwe vormen van cannabis en nieuwe vormen van gebruik van deze stof een steeds grotere rol. De ontwikkelingen op dit gebied lijken deels te worden beïnvloed door het ontstaan van markten voor recreatieve cannabis in Noord- en Zuid-Amerika en deels door een grotere commerciële belangstelling voor de ontwikkeling van consumentenproducten die extracten van de cannabisplant bevatten. De reikwijdte van het nationale cannabisbeleid in Europa neemt geleidelijk toe en omvat naast de controle op illegale cannabis nu ook de regulering van bepaalde vormen van cannabis voor therapeutische doeleinden en de opkomst van commerciële producten die derivaten van de cannabisplant bevatten.

Er zijn baselinegegevens nodig om het effect van mogelijke wijzigingen in de regulering van cannabis te kunnen beoordelen 

Sommige EU-lidstaten veranderen momenteel ook hun beleid voor recreatief gebruik van cannabis. In december 2021 heeft Malta wetgeving uitgevaardigd voor thuisteelt en cannabisgebruik in de privésfeer en voor sociale cannabisclubs zonder winstoogmerk voor recreatieve doeleinden. Duitsland is van plan om thuisteelt en clubs zonder winstoogmerk toe te staan en Luxemburg is van plan om thuisteelt toe te staan; beide landen verwachten dat er later een verkoopsysteem zal worden ontwikkeld. Nederland experimenteert met een model voor een gesloten cannabisketen voor coffeeshops en ook Tsjechië heeft plannen aangekondigd voor een gereguleerd distributiesysteem, inclusief het afdragen van belastingen. Daarnaast is Zwitserland (geen lid van de EU) begonnen met het toestaan van pilots op het gebied van verkoop- of andere distributiesystemen voor specifieke inwoners in bepaalde steden. Ongeacht de aard van eventuele beleidswijzigingen op dit gebied, zal een beoordeling van de effecten ervan afhangen van de aanwezigheid van goede baselinegegevens die een basis kunnen vormen voor voortdurende monitoring en evaluatie.

Inzicht in de gevolgen van de hoge mate van beschikbaarheid en gebruik van cannabisproducten voor de volksgezondheid

Cannabis blijft de meest gebruikte illegale drug en in 2021 bereikten de in beslag genomen hoeveelheden hasj en wiet het hoogste niveau in tien jaar, wat wijst op de aanhoudend grote beschikbaarheid van deze drug. Globaal wordt in de analyse van dit jaar geconcludeerd dat er behoefte is aan meer inzicht in de problemen die cannabisgebruikers ondervinden en in de bestaande doorverwijzingstrajecten en behandelopties. Op basis van de rapportages is cannabis verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van de nieuwe opnamen in de verslavingszorg in Europa, maar de situatie van land tot land lijkt zeer heterogeen, zowel wat de huidige situatie betreft als met betrekking tot de rapportagepraktijken. In een recente evaluatie van het EMCDDA werd geconstateerd dat er meer psychosociale behandelingen, zoals cognitieve gedragstherapie, beschikbaar zijn voor mensen die problemen met cannabisgebruik ondervinden, maar over het geheel genomen is er nog steeds meer inzicht nodig in de mate waarin cannabisgebruikers hulp zoeken voor hun problemen en in de soorten diensten die waarschijnlijk geschikt zijn om aan de behoeften op dit gebied te voldoen.

Diversificatie en de versnijding van cannabis

Er is ook een toenemende diversiteit aan cannabisproducten beschikbaar in Europa. Het gaat onder meer om zeer krachtige extracten en edibles (eetbare producten), die ook al in verband zijn gebracht met gevallen van acute toxiciteit op de afdelingen spoedeisende hulp van ziekenhuizen. In 2021 was er een algehele toename van het aantal meldingen van cannabis waarin naast THC of andere natuurlijke cannabinoïden ook synthetische cannabinoïden werden aangetroffen. Dit heeft geleid tot bezorgdheid over het feit dat cannabisproducten, meestal met een laag THC-gehalte, versneden worden met krachtige synthetische cannabinoïden. Dit benadrukt het belang van toxicologische analyses voor de opsporing van deze stoffen. Versneden cannabis kan er uitzien als natuurlijke cannabis en kan dus ten onrechte aan nietsvermoedende consumenten worden verkocht als gewone cannabis. Sommige synthetische cannabinoïden zijn bijzonder krachtig en zijn in verband gebracht met fatale en niet-fatale overdoses. Cannabis-edibles zijn voedingsmiddelen, meestal ‘snoepjes’ doordrenkt met cannabisextract, die sinds 2021 steeds meer verkrijgbaar zijn op de Europese markt voor illegale drugs. Deze producten brengen risico’s met zich mee vanwege het THC-gehalte ervan en het gevaar dat ze worden verward met legitieme commerciële producten, vooral door kinderen. Sommige van deze edibles zijn verkrijgbaar in verpakkingen die op commerciële producten lijken en sommige monsters blijken ook synthetische cannabinoïden te bevatten, waardoor de bezorgdheid over de gezondheid in dit verband nog verder toeneemt.

HHC – de eerste semisynthetische cannabinoïde verschijnt op de Europese markt voor illegale drugs

De diversiteit op de cannabismarkt bleek nog verder toe te nemen toen in mei 2022 werd vastgesteld dat de eerste semisynthetische cannabinoïde, hexahydrocannabinol (HHC), in Europa verkrijgbaar was. HHC is chemisch vergelijkbaar met delta-9-tetrahydrocannabinol (delta-9-THC), de belangrijkste psychoactieve stof in cannabis, en lijkt in grote lijnen soortgelijke effecten te hebben. De farmacologie en toxicologie van HHC bij de mens zijn echter niet uitgebreid onderzocht. In 2022 werd HHC in twee derde van de EU-lidstaten aangetroffen en het wordt in sommige EU-lidstaten commercieel op de markt gebracht en verkocht als een ‘legaal’ alternatief voor cannabis. HHC kan op wiet met een laag THC-gehalte worden gespoten of ermee worden vermengd, waardoor het eruitziet en ruikt als gewone cannabis. Het is ook aangetroffen in vaping-poducten en levensmiddelen. Men vermoedt dat HHC wordt gesynthetiseerd uit cannabidiol (CBD), dat op zijn beurt wordt geëxtraheerd uit cannabis met een laag THC-gehalte (hennep). Sinds de opkomst van deze drug zijn er ook andere semisynthetische cannabinoïden ontdekt, wat duidt op commerciële belangstelling op dit terrein. Doordat deze vormen van cannabis nieuw zijn en empirisch bewijs ontbreekt, bestaat er grote onzekerheid over het mogelijke effect van deze stoffen op de gezondheid van de mens.

Cocaïne en synthetische stimulerende middelen zijn belangrijker geworden

Historisch grote beschikbaarheid van cocaïne

In 2021 hebben de EU-lidstaten een recordhoeveelheid van 303 ton cocaïne in beslag genomen. De smokkel van grote hoeveelheden cocaïne via de grote zeehavens van Europa, in internationale commerciële scheepscontainers, is een belangrijke factor bij de grote beschikbaarheid van deze drug in Europa op dit moment. Het effect van de ruime beschikbaarheid van cocaïne wordt weerspiegeld in de bezorgdheid over een toename van zowel gezondheidsgerelateerde problemen als de criminaliteit, waaronder geweldsdelicten die verband houden met activiteiten op de drugsmarkt. Grote inbeslagnames weerspiegelen ook de toegenomen inspanningen van rechtshandhavingsinstanties om de handel via grote Europese havens te verstoren. Er zijn echter ook signalen dat groepen drugssmokkelaars steeds vaker nieuwe aanvoerroutes verkennen om het risico op opsporing te verkleinen. Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat ze zich richten op potentieel kwetsbare kleinere havens in de Europese Unie en in buurlanden. Er bestaat nu ook een gevestigde secundaire productie-industrie voor cocaïne in Europa die het gebruik van innovatieve smokkelmethoden faciliteert, wat het opsporen van cocaïne die is verborgen in commerciële vrachten kan bemoeilijken.

Toenemend bewijs voor de negatieve gevolgen van de grote beschikbaarheid van cocaïne 

Cocaïne is nu de op één na meest gemelde drug, zowel onder personen die zich voor het eerst voor behandeling melden als in de beschikbare gegevens over gevallen van acute drugstoxiciteit op de afdelingen spoedeisende hulp van ziekenhuizen met een poortwachtersfunctie.De beschikbare gegevens wijzen er ook op dat de drug in 2021 betrokken was bij ongeveer een vijfde van de sterfgevallen door een overdosis. Als gevolg van methodologische uitdagingen is cocaïnegerelateerde sterfte in onze huidige datasets waarschijnlijk ondergerapporteerd. Er lijkt ook een verband te bestaan tussen de grotere beschikbaarheid en enkele tekenen van een mogelijke verspreiding van cocaïnegebruik naar meer gemarginaliseerde groepen, waarbij in sommige landen melding wordt gemaakt van cocaïnegebruik via injectie en het gebruik van crackcocaïne. 

Synthetische stimulerende middelen – meer diversiteit op de markt voor illegale drugs wordt in verband gebracht met risico’s voor de volksgezondheid

Naast cocaïne gaat het verbruik van synthetische stimulerende middelen gepaard met risico’s voor zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid. De meeste indicatoren wijzen erop dat amfetamine nog steeds het meest gebruikte illegale synthetische stimulerende middel in Europa is. Er is op dit gebied echter sprake van een toenemende diversiteit op de drugsmarkt, met tekenen die erop wijzen dat zowel methamfetamine als synthetische cathinonen nu in grotere mate dan in het verleden bijdragen aan de problemen in verband met stimulerende middelen in Europa. Mogelijk beschouwen consumenten verschillende stimulerende middelen als vergelijkbare middelen en zijn ze bereid nieuwe producten te proberen op basis van de beschikbaarheid ervan op de markt. Omdat synthetische stimulerende middelen ook verkrijgbaar zijn in de vorm van poeders of pillen die er hetzelfde uitzien, weten consumenten soms niet welk stimulerend middel of welk mengsel van stimulerende middelen ze gebruiken. Deze drugs zijn ook verkrijgbaar als tabletten die als MDMA in de handel worden gebracht. Over het geheel genomen betekenen de ontwikkelingen op dit gebied dat mensen die drugs gebruiken een groter risico lopen op nadelige gezondheidseffecten, waaronder vergiftigingen, acute en chronische psychische gezondheidsproblemen, infectieziekten en sterfte, door het – mogelijk onbewuste – gebruik van sterkere of nieuwere stoffen en door risicovol gedrag.

Grotere erkenning van de rol die stimulerende middelen spelen bij de schade in verband met het injecteren van drugs

Injecterende drugsgebruikers lopen een groter risico op door bloed overgedragen infecties of overlijden als gevolg van een overdosis. Ondanks het feit dat injecterend drugsgebruik in Europa de afgelopen tien jaar verder is afgenomen, blijft dit gedrag verantwoordelijk voor een onevenredig hoog percentage van de schade in verband met illegale drugs. Van oudsher is heroïne de belangrijkste drug die met injecteren in verband wordt gebracht. Andere drugs, waaronder stimulerende middelen en geneesmiddelen, worden nu echter ook vaker geïnjecteerd, alleen of in combinatie met heroïne of andere opioïden.Het injecteren van stimulerende middelen gaat gepaard met hoogfrequente injectiepatronen en is in verband gebracht met lokale hiv-uitbraken in steden in Europa. Het injecteren van slecht opgeloste synthetische stimulerende middelen, geneesmiddelen of crackcocaïne kan ook het risico op schade aan de bloedvaten of bacteriële infecties verhogen. Het injecteren van polydrugs kan ook het risico op een overdosis verhogen. Het is derhalve van groot belang om inzicht te hebben in de schadelijke gevolgen van veranderende patronen van injecterend drugsgebruik, zodat interventies kunnen worden ontwikkeld om de schade als gevolg van dit gedrag te beperken.

Er zijn signalen van toegenomen onvoorspelbaarheid op de MDMA-markt, en er bestaat nog steeds bezorgdheid over de beschikbaarheid van producten met een hoge zuiverheid

Over het geheel genomen wijzen de huidige gegevens op een betrekkelijk stabiele situatie met betrekking tot het gebruik van MDMA, hoewel er op nationaal niveau sprake is van aanzienlijke heterogeniteit. Dit volgt op een periode waarin indicatoren van MDMA-gebruik duidden op een tijdelijke afname van het gebruik tijdens de eerste fasen van de COVID-19-pandemie, toen het nachtleven en andere sociale evenementen die geassocieerd worden met het gebruik van deze drug, verstoord werden door maatregelen zoals social distancing. Europa blijft een belangrijk centrum voor de productie van MDMA, zowel voor binnenlands gebruik als voor export naar markten buiten de EU.Met een typisch MDMA-gehalte van 161 tot 173 milligram blijft de totale sterkte van pillen naar historische maatstaven hoog en dit heeft geleid tot bezorgdheid over het risico op gezondheidsschade voor consumenten. Recent zijn er echter enkele signalen geweest die wijzen op een mogelijke daling van de productievolumes, en er zijn enkele dalingen van het MDMA-gehalte van pillen waargenomen. Het is onduidelijk of deze signalen een teken zijn dat producenten problemen hebben met het verkrijgen van de chemische precursoren of dat ze aan het overschakelen zijn op de productie van andere stoffen waar meer vraag naar is of die winstgevender zijn, of dat de markt reageert op een waargenomen vraag van consumenten naar producten met een lagere sterkte. Over het geheel genomen zijn er echter nog steeds pillen en poeders met een hoge zuiverheid verkrijgbaar op de Europese markt, en deze informatie is belangrijk voor de onderbouwing van preventieve en schadebeperkende interventies op dit gebied.

Grotere diversiteit in de beschikbaarheid en het gebruik van drugs

Tekenen dat ketamine in bepaalde groepen een gevestigde drug is geworden

De hoeveelheid ketamine die in beslag wordt genomen en bij het EU-systeem voor vroegtijdige waarschuwing inzake nieuwe psychoactieve stoffen wordt gemeld, varieert aanzienlijk in de loop van de tijd, maar is de afgelopen jaren op een relatief hoog niveau blijven steken. Dit wijst er samen met andere informatie op dat ketamine op sommige nationale drugsmarkten waarschijnlijk constant beschikbaar is en voor sommige groepen een meer gevestigde drug is geworden. Ketamine wordt vaak gesnoven, maar kan ook worden geïnjecteerd. Het wordt in verband gebracht met verschillende vormen van dosisafhankelijke acute en chronische gezondheidsschade, waaronder urologische complicaties en schade aan de blaas bij langdurige gebruikers. Ketamine kan ook worden toegevoegd aan andere drugsmengsels, waaronder MDMA-poeders en -tabletten. Het wordt ook aangetroffen in mengsels die worden verkocht als ‘roze cocaïne’, een product dat steeds meer belangstelling bij de consument lijkt te wekken. In Europa verwijst de term roze cocaïne meestal naar mengsels van ketamine met andere synthetische drugs, zoals amfetaminen of MDMA. Zoals elders in het Europees Drugsrapport 2023 wordt opgemerkt, zijn mensen die mengsels van drugs gebruiken zich er mogelijk niet van bewust zijn welke stoffen ze gebruiken of zich er niet van bewust zijn dat de interactie tussen verschillende drugs hen kan blootstellen aan verhoogde gezondheidsrisico’s.

Gezondheidsproblemen als gevolg van het gebruik van distikstofoxide (lachgas) bij jongeren

In een recente evaluatie van het EMCDDA werd erop gewezen dat er in een aantal EU-lidstaten tekenen zijn van een toename van het gebruik van distikstofoxide, ook bekend als lachgas, als bedwelmend middel.Distikstofoxide kent een aantal commerciële toepassingen en er is discussie over de mate waarin deze stof met negatieve gezondheidsrisico’s gepaard gaat, met name bij incidentele gebruikers. Intensief en chronisch gebruik van distikstofoxide is echter in verband gebracht met schadelijke gevolgen voor de gezondheid, waaronder vergiftigingen, brandwonden en longschade en, in sommige gevallen van langdurige blootstelling, zenuwschade door vitamine B12-tekort. In sommige Europese steden is de verwijdering van de kleine roestvrijstalen patronen ook een drugsafvalprobleem geworden. Deze drug lijkt toegankelijker en goedkoper te zijn geworden en in sommige landen is de beschikbaarheid van grotere gasflessen voor recreatieve gebruikers toegenomen. Door de hogere druk van de inhoud van deze gasflessen kan dit ook leiden tot een hoger risico op longschade. Alles bij elkaar genomen lijkt er op basis van de beschikbare informatie veel voor te zeggen om instanties op het gebied van drugspreventie en schadebeperking bij hun werkzaamheden aandacht te laten besteden aan deze stof. De regelgeving voor de verkoop en het gebruik van dit middel verschilt momenteel van land tot land.

Signalen dat de beschikbaarheid en productie van synthetische cathinonen in Europa toeneemt

Synthetische cathinonen, zoals 3-MMC en 3-CMC, worden op de markt gebracht als vervangende stoffen voor drugs zoals amfetamine en MDMA en worden soms ook ten onrechte verkocht als andere stoffen. Hoewel het aantal inbeslagnames relatief laag blijft, zijn bij sommige afzonderlijke inbeslagnames zeer grote hoeveelheden synthetische cathinonen aangetroffen, meestal afkomstig uit India. Samen met gegevens dat er ook synthetische cathinonen in Europa worden geproduceerd, wijst dit erop dat de beschikbaarheid van deze stoffen toeneemt in Europa, waar ze in de toekomst een steeds grotere rol kunnen spelen op de markt voor stimulerende stoffen. De ontwikkelingen op dit gebied brengen ook nieuwe uitdagingen met zich mee voor de rechtshandhaving. Zo worden bijvoorbeeld chemisch gemaskeerde en niet-gecontroleerde vormen van synthetische cathinonen naar Europa gesmokkeld waar ze vervolgens lokaal worden omgezet in illegale cathinonen. Gezien de hoeveelheden chemische precursoren die in beslag worden genomen, lijkt het aannemelijk dat er momenteel grootschalige productie plaatsvindt voor de Europese markt en mogelijk ook voor andere markten.

Mogelijke negatieve gevolgen van de toenemende belangstelling voor het therapeutische potentieel van psychedelische drugs

Zowel de klinische als de publieke belangstelling voor het mogelijke therapeutische gebruik van sommige psychedelische stoffen, waaronder nieuwe en minder bekende stoffen, neemt toe. In een toenemend aantal klinische studies wordt het potentieel van een reeks psychedelische stoffen voor de behandeling van verschillende psychische aandoeningen verkend. Sommige onderzoeken lijken veelbelovend, maar het is lastig om te generaliseren op dit gebied, deels omdat veel onderzoek nog in de kinderschoenen staat, deels vanwege het grote aantal chemische stoffen dat wordt onderzocht en deels vanwege het brede scala aan onderzochte aandoeningen. Deze ontwikkelingen hebben in de media veel aandacht gekregen, wat de vrees doet ontstaan dat ze kunnen aanzetten tot meer experimenteel gebruik van deze stoffen zonder medische begeleiding, waardoor sommige kwetsbare personen het risico lopen hiervan nadelige gevolgen te ondervinden. Tegelijkertijd zijn er aanwijzingen dat er zowel binnen de Europese Unie als daarbuiten ongereguleerde programma’s worden uitgevoerd waarin het gebruik van psychedelische stoffen is opgenomen als onderdeel van een wellness-, therapeutische of spiritueel georiënteerde interventie. 

Complexere uitdagingen in verband met opioïden

Nieuwe problemen met opioïden in Europa

Heroïne blijft de meest gebruikte illegale opioïde in Europa en is nog steeds verantwoordelijk voor een groot deel van de gezondheidslast die aan het gebruik van illegale drugs wordt toegeschreven. De beschikbare gegevens duiden er echter ook op dat heroïne een minder centrale rol speelt dan vroeger en dat synthetische opioïden in sommige landen een grotere rol lijken te spelen bij opioïdengerelateerde problemen. De hoeveelheid door EU-lidstaten in beslag genomen heroïne is in 2021 meer dan verdubbeld tot 9,5 ton, terwijl Turkije een recordhoeveelheid van 22,2 ton in beslag nam. Ondanks deze grote inbeslagnames zijn er slechts marginale veranderingen waargenomen in de prijs of de zuiverheid van heroïne op detailhandelsniveau en over het geheel genomen wijzen de beschikbare gegevens erop dat de beschikbaarheid van heroïne relatief hoog blijft. Niettemin zijn er weinig aanwijzingen voor een significante toename van het aantal nieuwe heroïnegebruikers. Indicatoren wijzen erop dat gebruikers van de drug in de meeste landen een ouder wordend cohort zijn, van wie velen een lange voorgeschiedenis hebben van contact met de drugshulpverlening.

Heroïne speelt momenteel een minder belangrijke rol bij opioïdengerelateerde problemen, maar blijft een belangrijke oorzaak van gezondheidsschade

Hoewel heroïne nog steeds betrokken is bij het merendeel van alle opioïdengerelateerde sterfgevallen, is het aantal landen waar dit het geval is, gedaald. Gegevens over gevallen van acute drugstoxiciteit op de afdelingen spoedeisende hulp van ziekenhuizen wijzen er ook op dat in sommige steden andere opioïden heroïne als veroorzaker van spoedgevallen hebben ingehaald. Het relatieve belang van heroïne als reden voor het zoeken van gespecialiseerde verslavingszorg is ook afgenomen. De vaststelling dat heroïne een minder centrale rol speelt bij drugsproblemen kan in velerlei opzicht als een positieve ontwikkeling worden gezien. Daar moeten echter enkele belangrijke kanttekeningen bij worden geplaats. De populatie van heroïnegebruikers in Europa blijft groot en hun behoeften op het gebied van gezondheid en ondersteuning worden steeds complexer. Patronen van polydrugsgebruik zijn onder opioïdengebruikers gangbaar geworden en interacties tussen drugs, waarbij vaak heroïne naast andere middelen wordt gebruikt, lijken een steeds grotere rol te zijn gaan spelen bij het toenemende risico op gezondheidsschade. Daarnaast worden gevestigde en nieuwe synthetische opioïden steeds vaker in verband gebracht met drugsgerelateerde morbiditeit en mortaliteit en in sommige landen zijn ze nu de belangrijkste oorzaak van opioïdengerelateerde problemen.

Multidisciplinaire ondersteuning nodig voor de behandeling van een ouder wordende cohort van opioïdencliënten

Huidige schattingen duiden erop dat in de Europese Unie in 2021 ongeveer de helft van de personen bij wie sprake was van opioïdengebruik met een hoog risico, naar schatting 511 000 personen (524 000 inclusief Noorwegen en Turkije), een behandeling met opioïde agonisten onderging. Het beschikbare bewijs ondersteunt de behandeling met opioïde agonisten, waarbij positieve gezondheids- en sociale effecten worden waargenomen, waaronder een lager risico op mortaliteit. Meer dan 60 % van de cliënten die een behandeling met opioïde agonisten ondergaan, is nu echter 40 jaar of ouder, terwijl minder dan 10 % jonger dan 30 jaar is. Dit betekent dat dehulpverlening zich moet richten op een complexere reeks van zorgbehoeften in een populatie die steeds kwetsbaarder wordt. Er zijn doeltreffende verwijzingstrajecten nodig voor een meer generieke hulpverlening die behandelingen biedt voor aandoeningen die verband houden met het verouderingsproces. De behandeling van deze vaak sterk gemarginaliseerde groep moet ook worden afgestemd op een complexe reeks van problemen die niet alleen verband houden met het drugsgebruik, maar ook met de geestelijke gezondheid, sociaal isolement, werkgelegenheid en huisvesting. Daarom moet meer nadruk worden gelegd op het opzetten van effectieve interdisciplinaire partnerschappen met generieke gezondheids- en sociale ondersteunende diensten.

Behoefte aan meer inzicht in de rol van polydruggebruik bij opioïdengerelateerde sterfte

Opioïden, meestal in combinatie met andere stoffen, blijven de stoffen die het vaakst betrokken zijn bij drugsgerelateerde sterfgevallen. Hoewel de trends in de sterfte waarbij opioïden betrokken zijn, over het geheel genomen stabiel lijken, neemt het percentage sterfgevallen in oudere leeftijdsgroepen toe. De rol van heroïne bij de totale sterfte lijkt in sommige landen te zijn afgenomen. Ook is het belangrijk op te merken dat, wanneer heroïne een rol speelt, deze drug zelden als enige drug wordt aangetroffen, wat erop wijst dat polydrugsgebruik de norm is. Wanneer uitgebreide toxicologische informatie beschikbaar is, worden bij sterfgevallen waarbij heroïne betrokken is, ook andere opioïden en geneesmiddelen aangetroffen die een rol kunnen hebben gespeeld. Het aantal sterfgevallen waarbij stimulerende middelen betrokken zijn, vaak in combinatie met opioïden, lijkt in sommige landen toe te nemen, en stimulerende middelen spelen vaker een rol bij sterfgevallen in jongere leeftijdscohorten. Er moet derhalve worden erkend dat patronen van polydrugsgebruik een belangrijke rol spelen bij drugsgerelateerde sterfte, en dit onderstreept de noodzaak van betere toxicologische informatie. Interacties tussen drugs kunnen er ook op wijzen dat hulpverleningsmodellen mogelijk moeten worden herzien; zo heeft het gebruik van stimulerende middelen of synthetische opioïden, in combinatie met heroïne, gevolgen voor effectieve interventies die bedoeld zijn om het risico op een drugsoverdosis te verkleinen. Bij overdoses waarbij krachtige synthetische opioïden betrokken zijn, kan het bijvoorbeeld nodig zijn meerdere doses van de opioïde antagonist naloxon toe te dienen.

Interacties tussen nieuwe benzodiazepinen en opioïden

Doordat er een gebrek is aan toxicologische informatie, wordt de rol van benzodiazepinen bij opioïdengerelateerde sterfte momenteel onvoldoende begrepen. In Europa zijn nieuwe benzodiazepinen beschikbaar die nog niet onder de wetgeving zijn gebracht; door de beperkte beschikbaarheid van gegevens is het echter lastig om uitspraken te doen over de omvang van het gebruik ervan. De beschikbare gegevens zijn niettemin voldoende om te kunnen stellen dat deze stoffen belangrijke gevolgen kunnen hebben voor de gezondheid, vooral wanneer ze worden gebruikt in combinatie met andere drugs. Ze zijn vaak erg goedkoop en worden door jongeren mogelijk in combinatie met alcohol gebruikt, wat soms leidt tot potentieel ernstige effecten op de gezondheid of afwijkend gedrag. Ze worden ook in verband gebracht met een verhoogd risico op overlijden door overdosering met opioïden en volgens de meest recente gegevens is het percentage sterfgevallen door een overdosis waarbij benzodiazepinen betrokken waren, in sommige landen toegenomen. Een voorbeeld van de complexiteit op dit gebied waarvan nu soms sprake is op de drugsmarkt, komt uit Estland, waar recente inbeslagnames hebben plaatsgevonden van mengsels die zowel de nieuwe synthetische opioïde metonitazeen als de nieuwe benzodiazepine bromazolam bevatten.

Nieuwe synthetische opioïden

De drugsproblematiek in Noord-Amerika is een voorbeeld van hoe veranderingen in patronen van de beschikbaarheid en het gebruik van opioïden belangrijke gevolgen kunnen hebben voor de volksgezondheid. In deze regio van de wereld hebben krachtige fentanylderivaten voorgeschreven opioïden en heroïne grotendeels verdrongen en zijn ze inmiddels de belangrijkste veroorzaker van een epidemie van opioïdengerelateerde sterfte. Er worden in Europa nieuwe synthetische opioïden gemeld en deze stoffen worden in sommige streken mogelijk gangbaarder, maar de patronen van de beschikbaarheid en het gebruik ervan verschillen op dit moment sterk van die in Noord-Amerika. Aanzienlijke problemen met deze drugs blijven vooral beperkt tot enkele noordelijke en Baltische landen. In 2021 rapporteerden de EU-lidstaten ongeveer 140 sterfgevallen in verband met fentanyl. Vermoedelijk staat een aanzienlijk deel hiervan echter in verband met misbruik van voor medisch gebruik bedoelde fentanyl. Hoewel dit waarschijnlijk een onderschatting is, is het niet vergelijkbaar met de vele duizenden fentanylgerelateerde sterfgevallen die in dezelfde periode in Noord-Amerika werden gemeld. Niettemin zijn er tussen 2009 en 2022 in totaal 74 nieuwe opioïden op de Europese drugsmarkt aangetroffen, terwijl het EU-systeem voor vroegtijdige waarschuwing in 2022 formele meldingen heeft ontvangen van één extra nieuwe synthetische opioïde en in de eerste vier maanden van 2023 van drie. De meeste nieuwe opioïden die de afgelopen jaren zijn ontdekt, behoren echter niet tot de fentanylgroep, maar eerder tot de zeer krachtige benzimidazol-opioïden (nitazeen).De beschikbare informatie over inbeslagnames, resten in injectiespuiten en door de Baltische staten gerapporteerde toxicologische bevindingen duiden op een toename van de beschikbaarheid en de gezondheidsschade (waaronder drugsgerelateerde sterfte) in 2022 in deze landen, met name gerelateerd aan benzimidazol-opioïden en het fentanylderivaat carfentanil.Bij recente inbeslagnames zijn ook nieuwe synthetische opioïden aangetroffen in mengsels met een nieuwe benzodiazepine en xylazine, een kalmeringsmiddel voor dieren. Deze combinaties, respectievelijk aangeduid als ‘benzo-dope’ en ‘tranq-dope’, zijn ook gemeld in Noord-Amerika, waar ze in verband zijn gebracht met een verhoogd risico op overlijden door een overdosis. Omdat nieuwe synthetische opioïden zeer krachtig zijn, is een kleine hoeveelheid voldoende om een groot aantal typische doses te produceren, wat een verhoogd risico op levensbedreigende vergiftiging kan opleveren. Hoewel de problemen op dit vlak momenteel relatief beperkt zijn, betekent dit dat deze groep stoffen een bedreiging vormt die in de toekomst meer gevolgen kan hebben voor de Europese gezondheid en veiligheid.

Europa moet voorbereid zijn op mogelijke gevolgen van het verbod op de teelt van opiumpapaver in Afghanistan

De meeste heroïne die in Europa wordt gebruikt, wordt gemaakt van opiumpapaver die in Afghanistan wordt geteeld. In april 2022 kondigde de Taliban een verbod aan op de teelt van opiumpapaver, wat de vraag doet rijzen welke gevolgen dit zal hebben voor het opioïdengebruik in Europa. Na de overname van het land door de Taliban in augustus 2021 nam de geschatte opiumpapaverteelt in 2022 met bijna een derde toe. Uit de voorlopige informatie voor 2023 blijkt echter dat het beplante gebied aanzienlijk is verminderd. Bovendien lijken parallelle maatregelen die werden ingevoerd om de productie van methamfetamine terug te dringen, ertoe te hebben geleid dat deze vorm van drugsproductie minder zichtbaar is geworden en mogelijk enigszins is ingeperkt. Hoewel er meer gegevens nodig zijn om deze conclusies te verifiëren, duidt de momenteel beschikbare informatie er wel op dat er in 2023 mogelijk een significante afname zal optreden van zowel de opium- als de methamfetamineproductie in Afghanistan. Er zijn echter een aantal redenen waarom het effect van het verbod op de papaverteelt op de langere termijn moeilijk te voorspellen is. Zo kan het door de economische problemen waarmee boeren in het land te kampen hebben, politiek moeilijk worden om deze beperking op de lange termijn te handhaven. Bovendien is het door het bestaan van voorraden en het feit dat het doorgaans meer dan twaalf maanden duurt voordat de opiumoogst als heroïne op de Europese detailhandelsmarkt voor drugs verschijnt, nog te vroeg om het effect op de beschikbaarheid van drugs in Europa te voorspellen. Als het verbod op de opiumteelt wordt gehandhaafd en nageleefd, kan dit niettemin aanzienlijke gevolgen hebben voor de beschikbaarheid van heroïne. Een eerder kortstondig verbod op de opiumproductie in Afghanistan leidde tot heroïnetekorten in Europa, die in sommige landen in verband werden gebracht met veranderingen in de patronen van opioïdengebruik op de lange termijn. Dit betekent dat het verstandig zou zijn voor Europa om voorbereid te zijn om te reageren op de mogelijke gevolgen van een potentiële afname van de beschikbaarheid van heroïne vanaf 2024. Een van de mogelijke gevolgen zou kunnen zijn dat de vraag naar de behandeling van opioïdengerelateerde problemen toeneemt. Een punt van zorg is dat een tekort aan de beschikbaarheid van heroïne de vraag naar synthetische opioïden kan doen toenemen. Aangezien de ontwikkelingen op dit gebied momenteel onzeker blijven, is intensieve monitoring vereist. Indien er veranderingen worden waargenomen, dan kunnen risicobeperkende maatregelen nodig zijn, zoals een vergroting van de behandelingscapaciteit, herziening van schadebeperkingsstrategieën en de invoering van robuustere handhavingsmaatregelen gericht op het aanbod van synthetische opioïden. Tot slot ontstaat er mogelijk een risico op bijkomende veiligheidsuitdagingen, zoals een toename van de stroom van illegale migranten uit Afghanistan als gevolg van een verslechterende economische situatie voor de armen op het platteland van Afghanistan.

Referenties

Aanbevolen citeerwijze: Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (2023), Europees Drugsrapport 2023: Trends en ontwikkelingen, https://www.emcdda.europa.eu/publications/european-drug-report/2023/drug-situation-in-europe-up-to-2023_nl

Identificatiecodes:

HTML: TD-02-23-150-NL-Q
ISBN: 978-92-9497-925-4
DOI: 10.2810/721